لباس زنان بختیاری با هویت ایرانی لباسی ارزنده ؛ برای اقتدار و پذیرش ملی

نوشته شده توسط سیما صادقيان در پژوهش ها به تاريخ آذر ۱۶ام, ۱۳۹۱ | بدون نظر

لباس بختیاری

گزارشى که پیش رو دارید، به تحلیل بحث لباس پرداخته و بعضا” لباس بختیاری را الگویی برای باور اجتماعی و پذیرش آن به عنوان یک گزینه از منظرى خاص پرداخته است .

مشکل پوشش در ایران، آن قدر آشکار است که نویسنده را ناگزیر مى‏ کند تا صریح و بى ‏پرده به سراغ معضلات برود. پیشاپیش از خوانندگان به خاطر رک ‏گویى‏ ها در این گزارش تحلیلى عذرخواهى مى‏ کنم.

قرن‏ ها از روزگارى که بشر لباس را فقط به عنوان وسیله‏ اى براى پوشش و حفاظت خود از سرما و عوامل طبیعى به کار مى‏ برد، مى ‏گذرد؛ اما دیر زمانى بیشتر از این موضوع که این عنصر به یکى از تأثیرگذارترین شاخصه‏ هاى فرهنگى، اجتماعى و حتى سیاسى مبدل گردیده، سپرى نشده است.
وقتى گاندى در هند با حربه فرهنگى – اقتصادى لباس و پارچه ملى به نبرد با استعمار انگلستان شتافت و در این کار چنان توفیقى یافت که تصویر چرخ ریسندگى، نماد ملى و آرم پرچم هندوستان گردید، غرب فهمید که این شى‏ء به ظاهر ساده، چه قدر قدرت دارد .
چنین بود که مغرب زمین دانست که براى چیرگى فرهنگى بر مشرق، قبل از ترویج زبان، موسیقى و یا هر مؤلفه فرهنگى دیگر که در قرون ۱۸ و ۱۹ قابل اشاعه بود، باید لباس سنتى مردمان ممالک عقب‏ مانده را از تن آن ها بیرون آورد.
لباس، بر خلاف بسیارى دیگر از انواع فرهنگى که درست یا غلط به آن ها به چشم تفنن نگریسته مى‏شود، جزئى از ضروریات حیات بشرى شمرده مى‏شود و غنى و فقیر، به لحاظ الزام اجتماعى، مجبور به استفاده از آن هستند.
از سویى، هیچ چیز به اندازه لباس نمى‏توانست در آن واحد، تمام انگیزه‏ هاى استعمار نوین از جمله ترویج بى‏بندوبارى جنسى، اشاعه آیین‏ ها و انگاره‏ هاى غرب براى رسیدن به جهانى شدن، تبلغ براى کالاهاى ساخت اروپا و آمریکا و ده‏ ها هدف دیگر را تأمین کند.
از این رو، تهاجم به پوشش ملى ملت‏هاى تحت سلطه، باید جدى گرفته مى‏شد و چنین نیز شد.
یکى از کشورهایى که برنامه اصلى استعمار براى مسخ فرهنگى آن ها بر روى مقوله پوشش محوریت یافت، ایران بود. یافتن پاسخ براى چرایى این موضوع، چندان سخت نیست. ایرانیان در میان مردم سایر بلاد، بیش از همه حجاب و پوشش ملى خود را پاس داشته، به آن پایبند بودند.
از سویى چون حجاب براى پارسیان از دو جنبه ملى و دینى داراى اهمیت بود و حتى به عنوان اصلى‏ترین جلوه دیندارى نیز از قدیم مطرح بوده است، تهاجم به آن، یک تیر با صد نشان محسوب مى‏شد.
چنین بود که رضاخان، حاصل تمام مردم‏فریبى‏ هاى خود در مؤمن‏ مآبى و اعتقاد به اسلام را به یک باره بر باد داد و با صدور فرمان کشف حجاب، اوج وابستگى به استعمار را به نمایش گذاشت.
اولین حرکت منسجم براى تغییر در لباس ایرانیان، از سوى مجلس شوراى ملى و در نخستین سال‏ هاى حکومت رضاخان آغاز شد. پارلمان در ۲۹ بهمن ۱۳۰۱ش. تصویب کرد که همه کارکنان شهرى، اعضاى کابینه و نمایندگان مجلس، در طول ساعات کارى، باید لباسى شامل کت و شلوار آبى رنگ و کلاهى لبه‏ دار موسوم به کلاه پهلوى را بر سر کنند.
شش سال بعد، این قانون به همه اتباع مذکر ایرانى تسرّى داده شد و در عوض، گروه‏ هایى همچون روحانیون از آن استثنا شدند.
در ماده سوم این قانون مؤکداً بیان شده بود که سرپیچى‏ کنندگان از این مقررات، به ۱ تا ۵ تومان جزاى نقدى و یا تا هفت روز حبس محکوم مى‏شوند.
با اجراى این قانون و سخت‏گیرى شدید در اجراى آن، در حقیقت الگوى لباس ایرانى که به نوشته دانشنامه «ایرانیکا» تا اوایل سلسله پهلوى، بیان‏گر اختلافات میان اقوام، روستاها، مناطق و طبقات اجتماعى بود، از میان رفت و شاید از همان جا بود که تمسخر لباس‏ هاى ملى و محلى اقوام ایرانى، به صورت یک خرده فرهنگ و همچون یک انگل مزمن در دل فرهنگ اجتماعى ما جاى گرفت تا جایى که اینک آرام آرام پوشاک‏ هاى محلى بسیار کم کاربرد شده و یا در برخى جاها همچون شمال کشور، به کلى منسوخ و به مراسم و آیین ‏ها منحصر گردیده است.
هم شکل کردن لباس‏ هاى مردان، چندان هزینه‏ اى براى حکومت وقت نداشت؛ اما طولى نکشید که حلقه دوم از سناریوى رضاخان به اجرا درآمد و مجلس به دستور رضاشاه در دى‏ماه سال ۱۳۱۴ش. براى زنان پوششى غربى و فاقد پوشش موى سر را اجبارى کرد.
حتى همسر و دو دختر رضاشاه، اشرف و شمس، در تاریخ هفدهم دى‏ماه ۱۳۱۴ش. براى اولین بار در تاریخ ایران، به صورت سربرهنه و با لباس مدل غربى (دامن ماکسى و کلاه لبه‏دار) در انظار عمومى حاضر شده، در مراسم رژه دختران محصل بى‏حجاب در حضور پدرشان شرکت کردند.
رضاخان، مدتى بعد از سلطنت استعفا کرد و به جزیره‏اى دورافتاده تبعید شد تا در سختى و فلاکت بمیرد؛ اما بنیانى که او بر جاى گذاشت، به هر دلیل، اثرات مخرب خود را روى ذهن و فکر ایرانى‏ان باقى گذاشت. بسیارى از زنان با رفع اجبار، مجدداً به حجاب خود بازگشتند؛ اما این رجوع دوباره، رجوع به همان حجاب ابتدایى نبود؛ بلکه حکومت محمدرضا شاه این بار هم با ارائه زیرکانه الگوى چادر گلدار که پوشش زیر آن هم هیچ محدودیتى نداشت، عملاً مسیر برگشت را به انحراف کشاند. هر چند بازگشت به حجاب دوره قاجاریه، مشتمل بر چادر مشکى کمرى که تمام اندام را مى‏پوشاند و پارچه سفید رنگى به نام پیچه که روى صورت مى ‏انداختند، کمى آرمان‏خواهانه به نظر مى‏رسید؛ اما تهى شدن چادر و پوشش، از فلسفه اولیه خود یعنى پوشاندن بدن زن از نامحرمان، نمى‏توانست بدون برنامه ‏ریزى باشد.
با این مقدمه نه چندان کوتاه به ۱۹ تیر ماه ۱۳۸۳ش. باز مى‏ گردیم؛ جایى که رهبر انقلاب در دیدار خود با مدیران، نخبگان و مردم همدان در سخنانى از مدگرایى افراطى در جامعه و تقلید از مدل‏ هاى غربى به شدت انتقاد و پیشنهاد کرد که با ارائه الگوهاى بومى ایرانى، «لباس ملى ایرانیان» طراحى شود.
تحلیل این که چه موضوعى نابسامانى وضع لباس ایرانیان را تا بدان جا رسانده که با وجود آن که یکى از اصلى‏ ترین رویکردهاى نهادهاى دست اندر کار امور فرهنگى در کشور و نیز نیروهاى انتظامى و انضباطى از روزهاى نخست استقرار نظام جمهورى اسلامى ایران، مبارزه با بدحجابى بوده است، مسئول نخست کشور شخصاً در مورد آن به اظهار نظر پرداخته، موضوعى شایان توجه است.
مسأله آن است که برخورد با موضوع حجاب در کشورمان، با چنان دگرگونى و تنوعى روبه ‏رو بوده که ابعاد آن براى بررسى نیازمند رویکردى تاریخى – سیاسى است.
از ابتداى استقرار جمهورى اسلامى ایران، پوشش افراد به نماد و تابلوى گرایش سیاسى آن ها تبدیل شد؛ چنان که نیروهاى دسته‏ بندى شده در طیف طرفدار روحانیت، از زدن کراوات خوددارى کردند و نیز زنان عضو این گروه‏ ها، اکثراً چادر به سر مى کردند.
این مسأله و مرزبندى، کاملاً پررنگ و واضح بود؛ به طورى که به آسانى تبدیل به معیار اصلى استخدام ‏ها و یا پروسه‏ هاى بازسازى انسانى قرار گرفت.
با عزل بنى‏ صدر و فرار او به خارج، گفتمان چادر و پیراهن روى شلوار، بر سایر شیوه‏ هاى لباس پوشیدن، غالب شد. این چیرگى، سال ‏ها ادامه یافت تا آن که جنگ به پایان رسید و فن‏ سالاران، بر سیاست و اقتصاد حاکم شدند. این حضور به معناى پایان دوره ارزش‏مندى ناآراستگى و مدگرایى در میان بدنه رسمى جامعه بود. مدیران ارشد غیرروحانى، مرغوب‏ترین کت و شلوارهاى دوخت گالرى ‏هاى معروف جهان را بر تن مى‏ کردند و پیراهن‏ هاى خود را با فریم عینک‏ هایشان ست مى ‏نمودند.
زنان این جمع اما یاراى به کنار گذاردن یک‏ باره چادر را نیافتند؛ اما در عمل و سخن از اجبار زنان به پوشیدن چادر مشکى انتقاد کردند و حتى گاهى رنگ سیاه براى لباس زنان را بدعت در دین و بر خلاف سنت شیعه خواندند. این گروه، اگر چه چادر را نتوانست منسوخ کند، اما چنان آن را از تقدس خارج کرد که نزدیک به یک دهه پوشیدن چادر یا مانتو و نزاع بر سر آن میان والدین و دختران جوان و یا بین دختران و پسران در شرف ازدواج، به اصلى ‏ترین چالش اجتماعى کشور تبدیل شد.
طیفى از حاکمیت به کمک سنت شتافت و در و دیوار شهر از پلاکاردهایى در مذمت بدحجابى پر شد. جمله مشهور «حجاب مصونیت است نه محدودیت» در چنان اوضاعى و در پاسخ به همین معترضان در تیراژ وسیع در معابر و شوارع جلوه‏گر گردید.
اما این نیروهاى کمکى هم خیلى دیر رسیدند و هم خیلى ناشیانه و ضعیف به میدان رسیدند.
در نبرد نابرابر حجاب و بدحجابى، دومى پیروز شد و شهرها و روستاها را فتح کرد.
ارزانى، فراوانى، تنوع و تبلیغ مناسب در مجلات و حتى صدا و سیما هم به کمک فاتحان آمد و مدل‏ هاى جدید لباس، به ویژه مانتوى کوتاه براى دختران و شلوار جین و تى‏شرت براى پسران را تا بدان جا فراگیر کرد که شاید از دید یک ناظر خارجى این گونه لباس‏ها، پوشاک ملى ایرانى تلقى مى‏ شد!
با نگاه به آن چه گفته شد، در مى‏یابیم که نه زور توپ و تفنگ قزاق ‏هاى رضاخانى و کشتار در مسجد گوهرشاد توانست ریشه‏ هاى حجاب باستانى زنان ایرانى را بخشکاند و نه پس از انقلاب، برخى حرکات افراطى و فیزیکى توانست بساط بدحجابى را برچیند.
چنین است که گفتمان لباس ملى را که رویکردى دگرگونه در پیش گرفته است، شایسته تحلیل مى‏دانیم؛ زیرا چنان نبوده است که پس از سخنان رهبرى با برخى نمایندگان مجلس، بدنه فیزیکى سامانه دفاع اجتماعى به صحنه آورده، بخواهد در عمل «پوشاک ملى» را بر مردم تحمیل نماید؛ بلکه این کار در یک برنامه تبلیغى علمى قرار گرفته، بیش‏تر از پیاده نظام، ارتش فکرى به کمک تحقق این ایده آمده است.
وقتى از لباس ملى سخن به میان مى‏آید، عدم توجه به تعریفى جامع و مانع از آن، مى‏ تواند بحث را به انحراف بکشاند.
واژه لباس ملى از دیدگاه تاریخى، بامسمّا و قابل تطبیق با دست‏آوردهاى دیرین ‏شناسانه است؛ زیرا ایرانیان به واقع درست در زمانى که در تمدن اروپا برهنگى یک ارزش بود و از این رو هم مجسمه‏هاى خدایان ایشان عمدتاً برهنه یا نیمه‏ لخت بوده است، داراى فرهنگ پوشش کامل و متناسب با درجه و طبقه بوده‏اند.
آثار باقى ‏مانده بر کتیبه‏ هاى تخت جمشید، معبد آناهیتا و تصاویر روى فرش پازیریک، به خوبى بر این مسئله صحّه مى‏گذارد.
آن گاه که مى‏ گوییم لباس ملى، ذهن مى‏تواند تا شناخته ‏شده‏ ترین عناصر تمدنى را به عنوان منبع در ذهن و نظر خود درآورد. اما آیا صرف این که لباس در جامعه ملى ما چنین قدمتى دارد، باید براى طراحى آن به طور کامل تسلیم انگاره‏ هاى پیشین شد؟
این موضوع در مورد لباس با یک واقعیت شیرین تاریخى مواجه است. زیرا ایرانیان باستان به طور نمادین لباس‏ هایى را بر تن مى‏کرده‏اند که اسلام امروزى تقریباً همان‏ ها را به عنوان پوشش آرمانى یک مسلمان عرضه مى‏کند.
براى آن که براى همه روشن شود منظورم چیست و از آن جا که امروز از فرهنگ باستانى ما بجز لباس زنان بختیاری چیزى نمانده که مثال بزنم، به لباس زنان هندى اشاره مى‏کنم.
هندى‏ ها به طور سنتى لباسى دارند که در آن زنان سر خود را با یک پوشش بلند شبیه به چادر مى‏پوشانند. این تقریباً همان چیزى است که در تصویر زن بختیاری بنام مینا بر روی لباسشان نقش بسته است .
پس ایران و ایرانى ذاتاً با حجاب – که بیرونى ‏ترین جلوه فرهنگ اسلامى است – هیچ مشکلى ندارد؛ زیرا سال ‏ها قبل از ورود اعراب به ایران هم زنان ما هرگز به برهنگى و بى‏ عفّتى گرفتار نبوده ‏اند.
از این رو، یک فصل مشترک براى لباس ملى ایرانیان براى زنان، آن است که باید پوشیده و محجب باشد؛ اما این موضوع را – که پوشش تا چه حد لازم است و تا کجا باید جلو رفت – کارشناسان امور دینى باید پاسخ دهند.
آیهالله حائرى شیرازى، امام جمعه شیراز و نماینده رهبرى در استان فارس، در این رابطه چادر کمرى را مناسب مى ‏داند. طرح نظر وى بیش از آن که موضوعیت داشته باشد، مى‏تواند طریقیت داشته باشد؛ زیرا او نماینده دیدگاه‏ هاى رسمى متدینان جامعه است واز تحلیل این نظر، مى ‏توان به نکات مهمى رسید.
یکى آن که چادر و انواع آن از دیدگاه نخبگان دین هنوز بهترین نوع پوشش براى زنان است و اصولاً تصور این که کسى از تریبون رسمى بخواهد با این نوع پوشش مخالفت کند، وجود ندارد.
واقعیت آن است که تا کنون همان قدر که داشتن ریش براى مردان، ملاک قضاوت در مورد تدیّن آن ها بوده، چادرى یا مانتویى بودن هم راه میان‏بر ارزیابى افراد از لحاظ شخصیت دین‏باورشان تلقى گردیده است.
از بین رفتن این نظریه جمعى که نه تنها در میان یاخته ‏هاى سنتى از بافت اجتماع، بلکه در تصورات رسمى نیز رسوخ دارد، چنان هزینه‏اى از مروجان لباس ملى خواهد گرفت که در عمل تلاش براى جا انداختن آن را بى‏ثمر خواهد کرد. در این منظر، لباس ملى براى زنان، باید حتماً رگه ‏هایى از پوشش چادر را در خود داشته باشد وگرنه قطعاً هم از سوى طبقه سنتى و هم از سوى طبقه رسمى مطرود مى‏گردد.
پس اگر قرار باشد پوشش ملّى، نوعى از چادر باشد، با مقاومت اکثریتى از زنان مواجه مى‏ گردد که تا کنون هم با وجود همه تبلیغات و حتى فشارها، حاضر به کنار آمدن با چادر نشده‏ اند.
به هر حال لباس ملى چیزى است که ضرورت آن هر روز بیش از گذشته احساس مى‏شود؛ اما تعارضات مربوط به این حرکت ملى باید رفع شود تا این طرح به مانند ده‏ها طرح بر زمین مانده فرهنگى، به فراموشى سپرده نشود. هراس جامعه مذهبى از آن است که در فردایى نه چندان دور، پوشیدن لباس‏ هاى محجب به یک ضدارزش تمام عیار تبدیل گردد و چادر و مقنعه، به همان سرنوشتى دچار شوند که لباس ‏هاى محلى دچار آن شده‏اند.و اینجاست که باید برای هر منطقه و هر مکان لباس مخصوص به ان را باید ترویج نمود که براستی لباس زنان بختیاری که بازمانده تمدن های بزرگ ایرانی هستند برای عرضه به زنان کشور و حتی ترویج به خارج از کشور گزینه ای بسیار قابل دفاع است .