لباس محلی بختیاری

نوشته شده توسط سیما صادقيان در پژوهش ها به تاريخ اسفند ۲۸ام, ۱۳۹۲ | بدون نظر

لباس محلی بختیاری

لباس بختیاری

یکی از اقوام کهن زیست و اصیل ایرانی که از سالیان دور تاکنون در فلات ایران و حاشیه زاگرس سکنی گزیده قوم بختیاری می باشد.فرهنگ غنی واصیل این قوم از گذشته تا کنون به خاطر برخی ملاحظات سیاسی و اجتماعی مورد بی مهری قرار گرفته و مهجور مانده است. قوم بختیاری که در برگیرنده جغرافیایی به وسعت چهار استان کشور(چهارمحال و بختیاری، خوزستان ، لرستان ، اصفهان) می باشد اولین بار در زمان صفویان در اسناد مملکتی ازآن نام برده شده است. زبان و لباس محلی بختیاری به خاطر موقعیت جغرافیایی این قوم (زاگرس میانی) کمتر در معرض تغییر وتخریب قرار گرفته است . بنا به اظهار برخی کارشناسان لباس زنان بختیاری نزدیک ترین شباهت را به لباس زنان ایران در دوره ساسانیان دارد. اما این اصالت و قدمت لباس بختیاری به

زمانی پیش از این برمی گردد. چه بسا برخی صاحب نظران معتقدند که نقوش لباس مردان بختیاری برگرفته شده و گرافیکی از طرح معماری زیگورات چغارزنبیل می باشد. اما آن چه مهم است اینکه همه این شواهد و نظرات دلیلی بر آمیختگی لباس بختیاری با تاریخ ،فرهنگ و زبان این قوم است و اینکه این لباس جایگاهی ویژه در میان مردمان این قوم دارد و نه تنها تاریخ مصرف نخواهد داشت بلکه قابلیت عرضه به سایر نقاط ایران به عنوان یک لباس ملی را نیز داراست. قوم بختیاری باجغرافیایی به وسعت ۴۳۰۰۰ کیلومترمربع می تواند بازار ومیدانی جهت عرضه این لباس های محلی باشد. که انتظار می رود به علت آمیختگی آن با فرهنگ مردم از استقبال فراوانی برخوردار شود. زیرا تاکنون هیچگونه مرجع رسمی یا کارگاه تخصصی جهت تولید و عرضه این لباس وجود نداشته وآنچه نیز موجود است حاصل دسترنج و زحمت عده ای بافنده به شکل پراکنده وسنتی می باشد که نسل این هنرمندان زحمت کش نیز سال ها به فراموشی سپرده شده است . که این خود معلول عوامل زیادی از جمله وجود مد های گوناگونی است که به طور غیر منطقی در کل جامعه گسترش پیداکرده وبه مرور جایگزین لباس محلی وملی ایران شده است. لباس بختیاری این قابلیت را داراست که همانگونه که سالیان طولانی ماندگار ی واصالت خود را حفظ کرده است با اندکی تغییر و ایجاد تنوع نیازهای پوشاک جامعه را تأمین نماید و اصطلاحا ً به روز گردد. این لباس برای تمام لحظات زندگی انسان دارای طرح های متنوعی است. به طور مثال لباس کار ، لباس مراسم شادی ، لباس مراسم سوگواری و… وبه طور کلی برای هر صنف و هرگروه سنی لباس مختص به خود را تدارک دیده است. که این خود شامل تقسیم بندی های مختلف و مشروحی می باشد وهرکدام توضیحات خاص خود را از جهت رنگ ، اندازه و طرح داراست. که اهم آن شامل لباس مردانه ، لباس زنانه ،لباس بچگانه و لباس کار می باشد.

لباس مردان بختیاری

اقلام وانواع اساسی لباس مردانه شامل یک تن پوش ( چوقا)، شلوار گشاد (تنبان دبیت)،کلاه و شال می باشدکه بدین شرح است :

۱- چوقا ( choqa)

بالاپوش راسته وبدون آستینی است که قد آن تا سرزانوست و جلو آن سرتاسر باز است. چوقا که خطوط موازی به رنگ مشکی بر زمینه سفید آن زیبایی خاصی به آن بخشیده است از کهن ترین لباس های اقوام ایرانی است. در مورد خطوط مشکی روی چوقا وجه تسمیه های متفاوتی رایج است. برخی به علت استفاده از دو رنگ سفید و مشکی در آن مقدس بودن این لباس و استفاده از

آن در مراسم خاص و مذهبی را مطرح کرده اند. دو رنگ متضاد سفید و مشکی می تواند نماد ونمودی از حدیث مکرر خیر وشر ،خوب وبد و … باشد. این لباس که مختص مردان است معمولاً در مراسم رسمی پوشیده می شود. جنس آن پشمی و این لباس فاقد آستین می باشد که معمولا ًبر روی پیراهن احیاناً کت و غیره … پوشیده می شود. همچنین می دانیم فاقد آستین بودن بعضی از البسه در طول تاریخ خود نشانه و نمادی از تقدس و جنبه های روحانی است. چوقا تنها قطعه لباسی است که همه مردان ایل آن را می پوشند . چوقا از پشم سفید طبیعی و دارای خطوط عمودی مشکی است که قبلا ً با نیل رنگ شده است. بختیاریها برای بافتن بسیاری از بافته از جمله چوقا دستگاه بافندگی بزرگی به کار می برند که حالت افقی دارد (تمدار tamdar) و دارای یک ردیف

«پیز» است.

۲ – شلوار گشاد (تنبان دبیت)

بختیاری ها شلوار گشاد و سیاهی به تن می کنند که قسمت کمر آن تنگ و پاچه های آن آزاد و مواج تا روی زمین است و آن را «تومبون دبیت» می گویند. شلوار دبیت عموما ً درجشن ها ،تشریفات محلی و اعیاد پوشیده می شود . وبه طورکلی لباسی بزمی است و به گاه نبرد و رزم آن را به شکلی خاص به کمرگاه بسته و به وسیله پاپیچ هایی که تا زیر زانو را فرا می گیرد در رزمایش های محلی که ویژه جشن های عروسی است نمایشی رزمی از این لباس به معرض دید قرار می گیرد. دبیت دارای یک جیب بوده که در کناره چپ قرار می گیرد. بر بالای کمرگاه دبیت که عامدا ًعریض وچین خورده تعبیه می گردد در واقع نقش کمربند را داراست. هرچند برای زیبایی بیشتر مردان بختیاری به وفور از کمربندهای پرنقش و نگار نیز استفاده می کنند. گشادی پاچه های شلواردبیت بدان خاطراست پوشنده شلوار با تمأنینه و وزین قدم بردارد. که خود وقاری را به پوشنده لباس القاء می کند. دبیت به علت پوشش آن به همراه چوقا و همچنین ایجاد یک توازن و تعادل بصری در رنگ می بایست همواره به رنگ مشکی باشد که پارجه آن نیز باید مرغوب ولخت باشد . معروفترین ورایج ترین نوع پارچه آن در سنوات گذشته با آرم حاج علی اکبری ساخته شده در کارخانجات لندن معروف ومشهور است.برای دوختن شلوار دبیت عملا ً کمتر از ۲٫۵ متر نمی تواند باشد.دوخت شلوار دبیت به وسیله چرخ خیاطی و معمولا ًتوسط خیاط های مجرب انجام می شود.

برای دوخت طول پارچه را به دو قسمت مساوی می برند که هرکدام از آن ها یک پاچه شلوار می شود. چهار قطعه کوچک نیز در خشتک آن قرار می گیرد. می توان جیبی هم طرف راست قرار داد . پاچه های آن را با یک درز دوخت می توان به دست آورد وکار را با یک برگردان درانتهای پاچه ها ، که کم وبیش از نظر بلندی شلوار مهم است، ونیز با یک برگردان در کمر که در سه ردیف ، آن را می دوزند تمام می کنند. از این سه ردیف لیفه، سه ردیف کش عبور می دهند. قبلا چین ها در یک بند تنبان جمع می شد که دو سر بلند آن را در پهلو به هم گره می زدند.

۳- کلاه بختیاری (kola )

کلاه بختیاری پوششی است از جنس نمد و به رنگ مشکی که در اکثر مواقع از آن استفاده می کنند. کلاه خسروی نسبت به دیگر کلاه ها ی مشابه از ارتفاع و مرغوبیت بیشتری برخوردار است که نوع قرار گرفتن آن بر سر خود نماد ونمود واکنش های فرد پوشنده است. هنگامی که کلاه را در انتهای سرومایل به عقب قرارمی دهند نشانه حرکت است. هنگامی که آن را بربالای پیشانی و

به گونه ای که پیشانی را بپوشاند قرار دهند نشانه ناراحتی یا سوگواری است. ودر مجالس کلاه عموما ً به سمت چپ یا راست قرار می گیرد . برقسمت سقف و فوقانی کلاه معمولا ًسه سوراخ به عنوان هواکش و جلوگیری از تعرق تعبیه می کنند. گاه برای جلوگیری از چرک شدن و تعریق کلاه داخل آن را با پارچه ای که به آستر معروف است می پوشانند. در سالیان گذشته کلاه خوانین

غالبا ً سفید وکلاه دیگران مشکی بوده است. امروزه دو نوع کلاه وجود دارد همان طور که اشاره شد یکی کلاه خسروی و دیگری شب کلاه می باشد کلاه خسروی که سیاه رنگ وبه شکل استوانه است و انتهای آن اندکی بر آمده می باشد و از ارتفاع آن نسبت به کلاه های قدیمی به طور محسوس کاسته شده است(حدود ۱۲ سانتیمتر). شب کلاه «شوکله shaw kola » رامردهای جوان مجرد و اشخاص دیگر حین کار بر سر می گذارند. این کلاه از یک نمد ضخیمتر ساخته می شود که معمولا ًرنگ آن قهوه ای روشن یا قهوه ای تیره است. شکل آن نیم کره و معمولا ًشکل سر را به خود می گیرد. این کلاه ها سر را در مقابل سرما و آفتاب حفاظت می کنند و چوپان ها وقتی شب ها در زیر ستارگان آسمان می خوابند سر را بر روی قطعه سنگی می گذارند و با همین کلاه می خوابند(اسم شب کلاه از همین جا آمده است). کلاه را معمولا ً از نمدمال که صنعتگر ودر ساختن اجناس نمدی متخصص است خریداری می کنند. کارگاهای تولید کلاه نجف آباد مشهورتر است. ضخامت کلاه باید حدود ۵ میلیمتر وجنس آن مرغوب و خیلی نرم باشد.

۴ – شال بختیاری

شال پارچه ای است از جنس لطیف شبیه حریر که بعضا ً در بخشی از نواحی به شکل دستار استفاده می شود. معروفترین نوع شال در بختیاری شال مسقطی است که از مسقط عمان وارد می شده است. رنگ شال سفید و عموما ً سبز است که نشانه ای از علاقه مردم بختیاری به شریعت اسلام است. سوگندخوردن به شال سبز در بختیاری و همچنین تجلی آن در ابیات وترانه ها به

کرات وجود دارد به گونه ای که در بعضی از ابیات فروختن شال امری مذموم و کریه قلمداد شده است. شال معمولا ً بر کمرگاه وبر روی چوقا بسته که کمر بسته با شال نشانه آمدگی فیزیکی بوده وباز کردن آن نشانه فراقت از رزم یا بزم است. گاه در ابیات بختیاری کمرگشاده نماد صلح وخلع سلاح نیز می باشد:

علیـداد به لامـردون کـد گـشاده

آرمون سی قمه سوزوموچه فاده

ترجمه: علیداد (یکی از پهلوانان بختیاری) در مهمانخانه با کمری گشاده (بدون آمادگی رزمی) نشسته ودر حالی که دوری از خنجر برای او تأسف بار است.

به طور معمول شال عبارت است از یک پارچه پنبه ای به طول ۲٫۸ متر و عرض ۱٫۶ متر،که از به هم دوختن دو نوار به طول ۲٫۸ متر در ۰٫۸ متر حاصل می شود (شکل شماره ۴). برای این که شال را ببندند، دونفر دوگوشه روبروی آن را می گیرند و محکم می کشند ودو گوشه ای را که آزاد مانده است به طرف داخل لوله می کنند، به این ترتیب ، یک نوع سجاف بلند از پارچه به

دست می آید که میان آن باد کرده است که آن را به صورت حلزونی روی خود لوله می کنند. سپس استفاده کننده از این شال، بایستی این شال را چند دور به دور کمر خود بچرخاندو دو سر آن را گره بزند. بختیاری ها در چین های شال ، که شکم و کمر را به بلندی حدود بیست سانتیمتر در بر گرفته است ،اشیائ مختلفی را می گذارند که هر روزه با خود حمل می کنند.

قبلا ً شال را همیشه روی بالاپوش (قبا- چوقا) می بستند. این عمل امروزه فقط در موارد چوب بازی، کار و تمام مواردی دیده می شود که یقه ها و دامن های لباس به صورت آزاد ومواج هستندواحتمال بروزهرنوع خطری را برای صاحب آن فراهم کند انجام می شود.

لباس زنان بختیاری

پوشاک زنان بختیاری برخلاف پوشاک مردانه، در طول زمان، تغییرات کمی را حداقل در شکل ظاهری و ترکیب به خود پذیرفته است.همانطورکه پیش تر اشاره شد اینلباس قدمتی دیرینه داشته و از اصالت،راحتی، ظرافت ورنگارنگی بی بدیلی برخورداراست. پارچه های به کار رفته در لباس زنان بختیاری با جمع شدن درکنارهم یک پوشاک رنگارنگ، متنوع وبسیار باوقار پدید آورده

است. این پارچه ها که معمولا ًاز بازار خریداری می شود اما اغلب توسط خود زنان بریده و دوخته می شوند. نوع رنگ لباس می تواند بیانگر این موضوع باشد که زنی تازه ازدواج کرده است، یادر حال ازدواج کردن است. برخی اختلافات کوچک که در پوشاک زنانه می توا ن مشاهده کرد، بیشتر به سلیقه شخصی هر زن (به خصوص آن چه مربوط به رنگ ویا نقش های تزئینی پارچه است) ونیزبه موقعیت های خاص مربوط می شود (عروسی، سوگواری ویا کار مخصوصی که باید انجام شود). به طورکلی اقلام وجزئیات اساسی لباس زنان بختیاری عبارتنداز لچک ،می نا ،پیراهن (جوو)، تنبان زنانه،زیر شلوار زنانه و…که شرح هرکدام به قرار ذیل است:

۱- لچک( lachak)

زنان بختیاری به گیسوان خود لچک می بندند که از یک نوار مخمل (معمولا ًسبز پررنگ یا اناری و…) ودارای اندازه ۴۰ سانتیمتر در ۱۲ سانتیمتر می باشد. لچک روی سر گوش ها را می پوشاند که به آن یک پارچه از هرنوع دوخته شده است وتا پس گردن می رسد. درون نوار با این پارچه آستردوزی شده ولبه بیرونی آن با قطعات کوچک شیشه ای (منجق و الماس نما) مزین شده است.که این ها روی مخمل به شکل گل هایی دوخته شده اند. در گوشه های آزاد آن دو عدد بند دوخته شده است که در زیر چانه به هم گره می خورد. معمولا ًیک بند بلند شبیه تسبیح به نام«بند سوزن band sizan » که شامل انواع مهرهای رنگی، سکه های قیمتی و… وبرای تزئین وزیبایی بیشتراست را توسط دو عدد سنجاق قفلی به دو گوشه لچک وصل می کنند که به صورت آویزان است.

۲ – می نا ( meyna)

به لچک « می نا meyna» وصل می شود.توری است به طول ۲ تا ۵ متر و به عرض یک متر، از یک پارچه سبک (وبیشتراز پارچه های نایلونی) کم وبیش توری وشفاف با رنگ زنده. برای این که این قطعه از لباس رادر محل خود قرار دهند، آن را با سایلی مثل سنجاق و غیره در جهت طول به پشت لچک می بندند به نحوی که قسمت تزئینی لچک بیرون بماند. سپس گوشه تور از جلو می گذرد،شانه را می پوشاند،از زیر گلو ،رد می شود که سینه را پنهان کند و دور صورت را قاب می کند، بدون این که آن را پنهان نماید و در روی لچک پشت سر ثابت می شود. قسمت بلند طول آن به طور آزاد و مواج در پشت می ماند. غالبا ً زن های بختیاری دسته کلید خودشان را به انتهای گوشه « می نا» می بندند یا این که پول خودشان را در گوشه این می نا می گذارند و گره

می زنند که روی سینه آویزان می شود. در موقع آشپری، برای این که می نا مزاحم کارشان نباشد ،آن را یا روی دوش می اندازد ویا این که به دور گردن می پیچانند. دز سوگواری ها و عزاداری ها زن های بختیاری به جای لچک و می نا از پارچه سیاهی به طول ۱ متر وعرض ۰٫۷۵ متر استفاده می کنند که «کولوکی یا لاقه » نام دارد. این پارچه از قطر تا می شود وروی موها قرار می گیرد. دوگوشه ای که تا شده و روی هم آمده است، درعقب سر قرا ر می گیرد و دو گوشه دیگر مثل روسری زیر گلو به هم گره می خورد. در اوقات عادی این قسمت از لباس می تواند برای محکم تر نگه داشتن می نا ولچک به هنگام کار مورد استفاده قرار گیرد. برای انجام این عمل همین دستمال را لوله می کنند وبه دور سر قرار می دهند و دو گوشه آن را پشت سر گره می زنند و اضافه آن را به صورت آزاد در پشت گردن رها می کنند.

۳- پیراهن زنانه (جوو jowa )

متداول ترین الگوی پوشاک زنانه که روی دوش ها تکیه می کند، یعنی «جووjowa » پیراهن بلندی است که تا روی زانوها پائین می آید،دارای آستین های بلند و دوخت راسته است. کالبد این پیراهن از شش نوار عمودی (سه نوار جلو وسه نوار عقب) تشکیل شده است که به آن ها در دو کنار آن دو مثلث شکافدار اضافه می شود که گشادی پائین پیراهن را به وجود می آورد. در جلو آن شکافی عمودی به طول ۲۰ سانتی متر وجود دارد که از یقه شروع می شود و امکان شیر دادن به کودک را فراهم می آورد. طول آستین ها که به تنه پیراهن متصل شده اند، با یک درز دوخت بسته شده اند و در مچ ها تنگ تر می شوند. زن های بختیاری روی این پیراهن جلیقه ای(جلیزقه (jelizgeh می پوشند که به شکل جلیقه های مردانه اروپایی است. دوخته شده آن را از بازار می خرند و بیشتر جیب هایش مورد توجه است.

۴ – شلوار زنانه ( تنبون زنونه )

دامن بلند وچین داری است که «جوو» روی آن پوشیده می شود که از آن خیلی بلندتر است و شکل مشخص پوشاک زنانه بختیاری را کامل می کند. این تنبون از پارچه ای به طول ۸ تا ۱۰ متر تشکیل شده، که دو سر عرضی آن به هم آمده و با یک درز دوخته شده است. در بالا بند تنبانی از لیفه می گذرد و فراخی آن را در کمر جمع، وپارچه را چین دار می کند.معمولا ًبرای دوختن «جوو» و «تنبون» از پارچه های پنبه ای محکم ونرم مثل کودری وچیت استفاده می شود. اما امروزه با تنوع نوع پارچه از جنس های دیگر نیز استفاده می شود.رنگ های مسلط عبارتند از آبی، سبز وقرمزو… این پارچه ها یا ساده ویا گـلدارمی باشند و نقوشی از رنگ های سنتی یا جدید ارائه می دهند.